NAITUH DI

BRU NI KAUTMA KAHAM

JATI KAU BAOHHA
Aini kaumma khe betha uar ou, are ongmi pahha soi pai mai yagnai pho no ongya ‘Jati kau baohha’ hingmo no tuiye chini Bru jati ni khe nangmo kauthai rao no sisa chounglai nai gra na.
Jati wo haba-hauang ka mai yagnai ni khe samung gbanngma tong ou hing ye chung joto sinai hing ang skangther wo asa khe ou. Abo samung gbanngma rao no souhkplung khe yagnai ni khe le chung joto lugo-proja rao kau baohha ong yagnai skangther wo nang nai. Jati yo, parakhor wo, Dol wo etc. haba ka yagnai khe yaphang ther bai nangthaohmo le kau baohha tonglaimo sei. Are ongmi, jething zaga wo tong ye, jejat kam tang cha tongnai rao pho, akhe chanai-chaiya joto se choungmo thangha, kau baohha onglai ni nang ou. Abo dei no je kau baohha tonglaimo kmam laimo ni somoing wo khe pekhao ye sar-khar ong lai yagnai tong ou akhe kau baohha tong ye, kau lalaimo tong phuh ni somoing wo khe bale bru jati manang wo sramo (cha yagnaima) mailai yagnai pho no tong ou.
Jati kau baohha tonglai yagnai ni baoh wo soimung-khamung (Literature) bai jeba samung wo, NGOs etc wo tuiphang ong ye tongnai rao ni yakmar (daito) bari torr ou. Abo mang thaohya lugo-proja pho khaphang sinrungma gian kaham bai tuiphang rao phrung-mlehmo kau la yagnai nang ou.
Chini kaumma wo hahya khosninng bo tola ni kau swungmo (question) bai yachaohmo (answer) no khaphang ni gian bai choungsrao nailai gra na. Akhe ‘kau baohha’ hingmo no sasphaimo juda juda pho no tongnai are pho taoh mol wo le bodei khe sa gra ha khe.
(i) Tma ongmi kau baohha ong yagnai chung nang?
Ans:- Kau baohha ongmo le naisuhmo bthai (choungmo) tong ou, abo naisuhmo (goal) no souhkplung khe yagnai joto saohthaih sraomo sei.

(ii) Tma ongmi baoh ye kau baohha ongmai ya ong?
Ans:- Kau baohha hingmo le ‘kthalaimo’ hing pho no samai yo. Kthalaimo se tong khe jeba wo kau baohha ongmai yo.

(iii) Bre khe chung kau baohha onglai mai yag nai ?
Ans:- Kau baohha ongmai yagnai ni baoh wo le samung juda juda wo tuiphang yakmar mai ye tongnai rao bai NGOs wo houhgra ong tongnai rao saoh keha ni hampandra no choungmo ongba, mmung kaham no mang rtuhmo ongba ong yamani khaphang ksu bai joto ni hampandra no rtuh yagnai nang ou. Akhe lugo-proja pho kau lamo nang ou.

Kau baohha ongmaimo le nouh khongha ongba, para khongha chaouh ongba, NGO keha chouh ongba, sahhung chouh ongba khemai yagnaima samung ya. Himba joto para-muising bai tonglai thing yo brouh juda juda ongmai baoh ye, kam-du tang cha thing pho thangha ongya, rungmo-simo pho thangha ongya akhe chanai-chaya, para ktor-steh bari kaohlai thing yo. Are ongmi bo sahka wo samo jotosuh no khaphang ni mkoih bai nai ye kau baohha tonglai mai yagnai ni baoh wo haba la yagmo gbanngma tong mai yo point ketham no tui ye snunglai nai gra na.

1. LITERATURE (SOIMUNG-KHAHMUNG)
Purthim wo jati chomokar bai ktor ongye tongnai rao pho hamnaoh ye mungha ni thing chuhya khe kmoih thangnai rao pho gbanngma tong ou. Historian rao le bare khe samo tong ou, “purthimbi wo civilization ktor bai chomokar ongye tongnai kholphehchi skuh (39) bai ye kmoih thang ou” hing ye. Himba brouhkrung bai giannang rao khebu sa phi yo, Science ni manoi soi yagmo no khebu kta no pore di, Literature no khebu kcham no suthuh ye pore di hing ye. Abo ni ortho le science ni manoi le cham thang mai yo, are hing pho lekha boi (literature) le cham thang mai ya hingmo sei. Are ongmi soimung-khahmung wo chung pho saohthaih lai na. Kau kaham soimo ni dei yo kau baohha ong lai yagnai pho tong ou, phelaimo pho mtha ou akhe siya ong tongnai rao no pho gian kaham stao ou.

Literature le lekha boi ni dei yo kau kaham soi ye phrunglai yagnai aitiar kaham sei, abo mang thaohya laithangmo khupor (past history) soi ye tuisa tuing yagnai ni baoh pho no bari kaham sei. Akhe taoh askal wo social media viz. Facebook, whatapp, twiter, messenger etc. rao bai chini jati no phrunglai na.

2. TUIPHANG
Jati kau baohha tongmai yagnai ni khe sahka wo samo dei NGOs juda juda wo tuiphang yakmar maing ye tongnai rao kaham akhe jati no khakheh ongnai nang ou. Tuiphang bai tuiphang ni kchar wo bchilaimo bai ksu ongmo khaphang se kroi ongsing khe phehlaimo kaohya souh phai yo. Kthalaiya se ong tong khe chini lugo rao no kchal wo ruhdum mse klai nai. Tuiphang (tuidulnai) rao no le chini akol-samung joto no lugo rao salboi rta tong ou hing si yagnai nang ou. Chung tuiphang rao se kthalai ye akol bai samung wo phnuh khe jati kau baohha le tong nai. 

3. LUGO-PROJA
Khaphang choungmo kaham bai lugo-proja rao pho phrung yagmo kaham no saohkate yamani kau la yagnai nang ou. Phrungnai bai lugo ni kchar wo bchilaimo kthu nang ou, are ong khe se chini jati wo pho kau baohha ongmo souhphai nai.

PHUNGKHOHMO
Kau gbanngma sa hoihha  thaohsouhmo wo le jati ni dei yo haba-hauang kamai yagnai ni khe nangthermo le KAU BAOHHA tonglaimo sei. Are ongmi jejat dol (mthoh) wo tongnai rao pho, je samung tangnai pho, chanai-chaya joto se kau baohha khe tong ni nang ou. Kau baohha chung kroi ong khe being ni jati le mnui nai kau muchrao nai.

Jati kau baohha ongmo romkchaihnai rao khe dolnoi ka ou abo rao khe, TUIPHANG bai LUGO. Brao dolnoi kchar wo kthalaimo, milelaimo kaham se toi dei hiol tong khe stur rao chung no mchem mai nai ya. Are ongmi kau baohha ongmo chung kmam ye thoi khlai thang phuh se jati sar-khar onglai yagnai tong ou. Abo dei no kau baohha tong phuh se jati wo SRAMO bai HAMPANDRA thuhlai yagnai pho tong ou.  Khakchangha.
 
                       -   R Z Apeto (NSP)

GOYANG MTROIH

MTROIH=THAIDROIH

GOYANG KMOING=RIPENING GUAVA

BATIH GOYANG=ALMOST RIPE GUAVA

MKHROI=BUD

ACHAISAMO/MMUH PEHMO=GERMINATION

PHIMO

RÂSOMO

TAINGPHAIMO

RÂMO=CUT

Kenchi bai râmo

KÁUMO=SHOOTING

Slai, thamthama(nalyawasa)'derderma káumo

LUMBAR YOIHMO=WEAR SPECT

TONG HONGMO=WEAR CAP

'COVER' HINGMO NI KAUTHAIRAU

1)Mthwumo(bodo bumthu mthwumo)
2)khlohmo(moi, mai srauphe khlohmo)
3)phingmo(rri phingmo)