JATI NI HAMPANDA

Skang ther uo kchu uo tong nai ISOR no khakchang mo sa uo.bo Article soi yauh nai somoing bai jo kaham ri mo bai sori nari kaham khe toing moni bauh uo.Akhe joto Bru jati groingnang rau no pal saing ye siri ni mchu phi uo tma hing khe,Bo Article ang soimo kauthai pura ongsouh ya bai kauthai ktha ya tong mo rau no mchi ye pore mai yauh nai ni khe pal saing phi ja uo.Ang rung ya pho Siya pho jati no maiya chaye  sasu de unoti ong mai nu hing ye bo Article bara ha khe soi ja msei.Krung kmai rau soi mo ong khe tauh sa khna thau nai sei arpho rung ya pho si ya pho je mai mo ni jora uo ,jati ni khe hampanda sa de ong mai nu hing ye soi ja mi sei.
Taingsing yaphang uo le Bru Jati pho Raja ksung ksung ongsa bi ye Ha tui tong nai rau sei.Ung phi tong mo se tauh ni somoing uo le being ni jati bai ‘Isor  snam maiya Jati ‘hing ye kau mchrau mnoi phi toing yauh nang mi!Bru jati ni tong mung khe bu norom se soitan.Kaham poto salai phrung lai phi bu sauh kching sauh sauhkate lai thauh phi ya mang kate lai khauh phi thang mo ni kau no.Being ni jati cha chuh thang mo no bu snung yauh nai ma khaphang uo se pa yakho ong tong khe;chung ba bo bre poto ong lai phi yauh nai ha la?Being ni jati rau le kau kaham phrung lai se;purthim tong mung no ruphreh ye,tongmung chamung kaingmung  chum mung slai ye,bo purthim ching se sorgo kchoha lai yauh na.phai di chong lai nai sra sna.chung chong lai yauh nai ma khe bu bo dei ong sing khe..
1. DORMO NI LAMA UO:-
       Chini jati hampanda mai ya ong tong mo le chong ye nai khe chung dormo lamo se thih kroi ung tong mi.Hindu dormo puse nai ha pho pura khe khathoi souh phi mai ya ,kristian ong nai ha pho no pura ong souh mai ya,Alla dormo lanai ha pho hei bodei se ong tong lai kho mi.kristian rau ni bible kthar uo le bo dei khe sa yauh mo tong uo,’kchang khe bu kchang souh khauh thang yauh nai tung khe bu tung souh khauh thang yauh nai’ hing ye.Dormo thang ha khe tui lai mai ya ni bauh no jati kau bauh ha pho ong lai mai ya ong tong mo le.
Buktui dormo no tui lai khe chini jati ni bauh ba hampanda mai no hing ye chong lai nai rana.tauh uo chung tong mo Ha(INDIA) uo khe Hindu dormo lanai ma se gbang thauh.Mkoih bai nai ye nuh mo ni jora uo le mosto gbang ma chomokar khe no nuh uo.Nouhkhong Lauhkhong chamo uo pho chomokar khe no ong uo.Lekha krung pho no bang sei.Gari Gura bai Paka Dualam pikhau ye mkoih kplil ye no tong uo.Are ong pho brau ni phola khauh nai khe kthoi sei thang mo lama khauh bai le lam snam nang ya.Alla,Bhudo dormo no khathoi nai rau pho purthim tong ksungha uo le cha chuh ye jemoni tong thau chathau khe tong mai uo.himba brau ni phola thangmo lama khauh bai le sder phai mo kroi himba thoi mo lama khauh bai se sampha kuh mo bang uo.bo purthimbi uo jesuh tongthau chathau khe don sompoti tuke pai mai ya ong tong pho brau ni pho la le kthoi sei.himba don sompoti le khnang phuh le nung bai le thang mai ya.
Khristian dormo khathoi nai rau no chong nai sing khe,bo purthim bi pikau ye tong nai ma uo Rastro ktor ktor America,England,German,etc.rau le khristian Dormo no la ye khathoi nai rau seiBo ha o tong nai rau dei khe Raijo groingnang khe ong nai ma bo bobe purthim uo kroi hing mai uo.Russia, China ,Japan rau le chaphi pho rang khau poicha se sauhkphil tong phi pho America Isor kthang no khathoi nai rau no le souh mai ya.
Chini jati chong nai lai phi rana.jati no maya chaye samung raisa lai phi pho no samung se chasouh ri mai ya bulk ha se thang ye thauh khauh phi thang uo.Ake phuh jati no khasa ye Singgrauh(Blongbrouh houhgra) bahcha nai rau pho pura khe souh nang mai ya.Tauh askali ni Blongbrouh rau no bu kauthaih buthaih se khui yauh uo.Politics lama uo hing nai rau bu keha pho chari souh ye tang mai nai kroi.tma poto ong yauh nai hala hing yauh nai se khroh.bo ni ortho le Isor kthang no la ya ni bauh se mungha samung tang pho pura ong souh ya ong tong mo le.Isor kthang no kri mo bai baju mo se buri yaphang le.Are ong bauh uo takhu sormoih rau chini jati ha klai ye mmuh kha mai ya ong tong mo le Isor kthang no mai yak ho ni se ong khna hing ye machong uo.Arung mi phai di Isor kthang no rom ye khathoi ye baju lai sna takhu mkhu rau.
1.SNUNG MO LAMA UO:-
       Skam jati,waingsa jati rau no nai ye nai ra di.Brau nouhkhong houhkhong  cha ye paka dualam khah ye Gari gura pikhau ye thang mo le tma ong bauh hing khe.Ang sauh keha chong ye buju mai mo le LEKHA snung moni lama uo sauhthaih moni bauh se hing ye machong uo.Nung kla/broi rau le beng dei sauhkchauh chu bai tor bai ong phi ya pho nini rungmo simo se B.A .,M.A., ong tong nang sing khe nung no keha pho naikhlai nuh yak he ong mai ya akhe nung no khatung ye tong nai mase loikhio se ong nai.Chini jati o se Jodi  I.A.S. Officer,Doctor, rau gbangma khe ong tong khe spo chung no BRU mnam hing ye sa tong mai no.Abo se tauh chin jati uo gbang le hing ya B.A. jora ong nai ma se khrouh khol 20 pho kani se rauh tong khou.bo dei ong bauh de ong phiha chung no ba beng bai jobori tola khe nai yauh phi ha hing machong uo.
Mchoi mchu song kaurkeh sa khui nang mo,BRAIHA bai BRU JATI malai phuh se BRU jati le chayauh nai tong uo , hing ye sa khui nang mo kau le ang khup khe chong nai mi betha kau kthu sei bo  kau sa khui nang yauh mo le.Bo  BRAIHA  jati bai ba bro uo malai yauh nai hala.buktoi haphong uo,buktui toibu uo tong nang mi bo BRAIHA   ba.buktui deso ba tong ha tang!!America uo bu Sai bai Necro rau se tong uo khe,England uo bu Sai sroh se khe,China raijo bu chinies sroh se,Japan bu Japanies  sroh se brai ha tong mo raijo ba mtoi uo so ong phi hala .spo si no?bo buktui deso uo thng ye malai phi yauh nai hala.
Takhu mkhu rau bongso sariau rau BRAIHA le nung dei ang dei khe mkoih konoi yakktouh kongnoi khunju lah noi khe ong nai ma se ong ya na.BRAIHA hing mo le mnusu le ongya takhu rau,mnusu no sayauh mi le ong ya,ake phuh chini mchoi mchu sa khui nang mo BRAIHA hing mo le LEKHA no sei.Bo LEKHA bai malai ye chung pho LEKHA rung sing khe  chini jati pho cha mai nai sei hing ye kau saye kchaih khui nang yauh msei.Beingni jati ch chuh thsng mo pho bo LEKHA rung mbauh sei.Skam,waingsa pho lekha rung ya rau le hei chung dei being nil thing se yauhgu ong ye sleng klai pai ye macha pai tong uo.
Kau uo BRAIHA se brouh mnusu ong phi nang pho .je krungha raijo ni thing phai ye tauh chung tong mo TRIPURA,MIZORAM ASSAM .uo phai ye malai phai phi nang pho bre khe askasa uo bre khe cha ri hoih mai ni.Isor ongnai ni khomata bai yak he cha ri ni se mai ya.chini jati uo B.A. kanai se khrouh khol pho kaya ong tong sing khe bre khe cha ni pho mai ni.
Being ni jati computer bai samung tang tong thing uo, chini jati khe le bosi pai ye bosi kta souh phai khe DA kta pai ye  daphong kta slai mo bai se ong phi tong kho khe.askal ni purthim khano borsi khrung ai riye tang tong pho borsi airi mai ni krauh ma sei.O aini takhu rau bodei bai le chini jati hampanda mai ni le rauh thaih ha lei.phai di chung pho LEKHA no sauh thaih ye snung sra sna.BRAIHA  bai malai phuh se chini jati le chanai hing ye sayauh mo no si ye sauhthai lai sna bongso rau.
      3.KAU BAUH HA KHE MAIYA ONG LAI YE:-
Chini jati hampanda mai ni khe Kau bauh ha khe  Maiya ong lai  pho ong lai ni nag uo.Chini jati ni kau saya khosning being ni kau se skang salai ra ha sing khe.Beng ni jati rau le aro le arkhe se ong thang ha pho hing ye khna khe being le jati bang mo sning se mchru mchru khe thang lai ye nang khruh yauh nai de nang khakchang khruh lai yauh nai de nang wana khruh lai yauh nai de nang khe ong lai mai uo.chini jati khe bu being bai jemai mo khatung khamreh khe toing lai yauh pho khasa lai ni si ya.tong thou aini brem jati bu mai soing ya tang je tong rung ya ma le thoi pho tong tho hing se tong uo spo cha cha ya si ni chong ya mani se tongrungya ma le thoi tho se hing lai tong uo.thang ye nang khruh lai ni le ujangna sei khupor jora se lani mchu lai yak he se ong lai ye tong mi chini jati le.
Chini jati pho kaham uo bu chasmai lai ye hamya uo bu nang khruh lai mai khe jati hampanda le mai nai sei.Jething jaga uo tong pho ang le bru sei hing ye chung tong lai khe ,ang Mizoram uo tong mi hing ye Tripura tong nai no sning ya ye naisleh mdei khe tong khe,ang Assam uo tong mi hing ye Tripura ni brouh rau dei hing tong khe chung ba bre khe hampanda ba mai lai mo sal tong sning takhu sormoih rau.arung mi siyauh nai ma le ang le jething tong pho BRU sei hing ye si lai ni chong ni nang ha takhu rau.
Tre kau thai ha ,being ni jati rau le kau uo skam ong ba chakma ong ba je pho ong tho being le jething jaga uo thang pho nijer ni jati ni kau no se skang sa khouh ye kauma porichoi salai thang uo.Chini jati le nai nai ha sing khe mkha sa sung ha he matong uo.tma hing khe Mizoram uo pho thang di kauskam yak he sa ya,Assam uo pho thang di Assames kau yak he sa ya khe se ong pai ye tong uo.chini nijer ni kau no sakhouh lai yauh nai se betha khe brom kroi khe man kroi khe ong yauh lai pai uo chini jati le.Arung mi jati kma mo mungha le sasauh ni kau no dam riya ye sani lachi lai mo ong bauh sei .Arung mi takhu sormoih tong nai rau phai lai di tauh le jan ni jati kau no salai ye kauma porichoi rilai na.
Trek au khuha khe chung tauh le siyauh nai nang ha chini mmung pha lai mo pho nijer ni jati ni mmung khe phalai sra na .sasauh ni jati ni mmung se pha ya khe bole BRU sei hing ye si mai ya ong lai mai uo.jai no tuisa lai ni khe mmung phamo uo  chini jati ni mmung khe ph alai ni nang uo..
           4.BIHIH MSAI LALAI MO:-
  Chini jati ni le customary law rau bu khasah khanang khe kroi,bihih msai lalai mo rau uo pho mosto agare ma khe khau kchoi lai uo keha keha kai lai ni khe akhan ni khe salai ni nang lai thang uo.Ake ni din somoing rau dei khe Mma mpha khasouh ye kai lai mo rau dei bu ong lai si ya ba.Tauh askal le sihkhla bai sihkhla khasouh lai khe mma mpha khsouh ya pho arse lalai thang mo ong thang mai bauh.khauh ha chomg khe khakchang sungha khe no matong phi uo tma hing khe samung ktha ya bai gothe ya mano le bera khui phi ye samung kaham bai gothe mo no khosa ye la mi bauh ye.
Tauh askal ni purthim bi le ake ni dei ya ong ye slai thang ha ,hei abo dei khe no being ni jati le jati ni khaphang no tuisa lai ye bihih msai lalai yauh nai ma ni kau kma rau pho pulpit(Isor kau sathai) rau uo bahcha se phrung khlai lai pai thang ha.Sasauh ni jati no laye nouhkhong kha lai yauh nai ma kau rau se phrung lai ha being ni jati rau le.Chini jati khe bu besih bauh ye Broi rau being ni jati no lanai bang uo.tma being ni jati de sa kla pho hamkuh mklai tang.sakhe bu chaya sasauh no naisleh ye kaseh ye toing yauh mo sasauh ni stur skam rau no laye msa samtouh bam pai ye tong nai ma chini jati uo betha gbang sko .arung mi chung siphai sra lai sna being ni jati le nung no mthoi ni se nai uo nini bumtong ksuh chain se nai uo.aro nung bu mkhrouh se suhoih ri tong khe ba being ba mnoi ha hla.khasi sra sna jati luli rau.Bodei khe ong mo rau no jati ni khaphang bai khe chong hoih nai khe betha khasa sungha khe matong uo.are hing pho tauh askal le khasi sa pai ha bo no nai ye betha khe khakchang matong uo.
      5.KAINGMUNG CHUM MUNG UO:-
Tauh askal uo besi bauh khe kaing mung chum mung  uo nai nai mi ,tma poto ong phi  thang hala hing ye waiha waiha le chong mathang uo.jemoni singyoih bai waisih hoih yauh mdei mang khe ong nai ma rau, kurma mthoih laye waisih hoih yauh mdei ong nai ma rau, Harpeih kapheih ye kasning khuinang yauh mdei ong nai ma rau bang thang mi nai ye pho se ang le imang khe nuh si uo.dam chu/mrouh phi thang mo khe le abo buktoi risroi dauh dauh ong nai ma se mrouh kuh phi uo dam sung nai khe  Rs 1000 rau ni kom se bang thaih ya.Arung mi chong ye nai khe purthim ni tong mung le chu le thang mno ong ha.
Ake ni chum mung thu mung no naikhlai nai khe juda ong mo le habai nouhkha dei khe se matong khauh ha,ake le rinai bai risa bai khe chum ye thu ye tong khe naithau nang mo groing tong nang mo.Raja msa de se mahing khauh uo.dam rau no sulai nai pho dam pho chongha hase khe mai mo rau sei.Arung mi purthim bi slai thangha ba tongmung thumung chamung pho slai yauh nai nang mo nou.Are hing pho nini msauh bai mchang mo nini nouhkhong bai ktha moni jora uo tong lai ni nang ha bongso sormoih rau.
Kla rau pho ake ni somoing  ni duti rau kaing ye ,Broi rau pho Ake ni Rinai rau kaing ye Risa rau soih tong khe nai le naithau ma no,are hing pho juk slai thang ha ba juh le chum ye thuye ka tong mai ya pho no og khna ,are hing pho somoing bai jo  uo ni jora le chini kaing mung thumung  no le bera ya ye tong lain a hing ye kchaih ni mchu ja uo bongso rau no.duti kaing yauh nai lachi ya mani broi rau pho rnai kaing mo no lachi ya mani risa soih mo no lachiya ye biskang ya pri se lai sra sna bongso rau.
                        Sayauh nai kau kma le gbang ma sei sasning horsning sa pho pai ya.jati no maiya ong ye jati hampanda ong yauh nai ni khe le kaukma le thauh mi hing pho kroi,chini jati le soimo khahmo khe tuisa toing ni bu  kroi khe  je samo suh no se khaphang uo chu ye khna mo sing se mkha uo maichu dei khe chu ye toing lain a takhu rau.
Arung mi thauh souh mo uo jati no kau kchaih mchu mo le DORMO thang ha tui lai ye SNUNG MO LAMA uo sauthaih lai ye JATI NO MAIYA chalai ye BIHIH MSAI lalai mo bu sasauh ni jati no laye KAINGMUNG CHUM MUNG THUMUNG no bu jati ni no kaing chum ong ye khaphang no bu KAUBAUH HA ong lai ye bo purthim paiya hani jora uo khakchang khusi khe tong lai  na  hing ye kau kchaih ja uo aini jati groingnang rau no.

Soinai ha:-Zothanpara Molshoy ,B.A.
Relief Department ,MBIDM.
General Head quarter.